English Information

f

Europejskie Centrum Pamięci i Pojednania - Niemiecki Poligon Waffen SS

historia poligonu ss

Tereny obecnej Gminy Dębica znalazły się w zasięgu działań wojennych już w początkach września 1939 r. W nocy, z 8 na 9 września XXII Korpus Pancerny wojsk niemieckich sforsował Wisłokę w okolicach Pilzna i zajął Dębicę. Miasto zostało zbombardowane, a okupant przystąpił do przejęcia władzy administracyjnej. Tego samego dnia oddziały niemieckie wkroczyły także na teren Pustkowa i okolic. W pierwszej dekadzie września 1939 r. Niemcy opanowali już cały powiat. Niezwłocznie przystąpiono do germanizacji zajętych obszarów. Kierownikami urzędów zostali Niemcy. Rozpoczęła się trwająca do sierpnia 1944 r. okupacja niemiecka całego Regionu. Dla mieszkańców miasta i gminy zaczął się okres niewoli oraz walki.

Niemcy, od początku swej obecności w mieście i jego okolicach, stosowali terror wobec miejscowej ludności. Stacjonujące w gminie oddziały Wehrmachtu mordowały mieszkańców, paliły budynki gospodarcze i sakralne, m. in. dębicką synagogę. W szczególnie okrutny sposób traktowano okoliczną ludność żydowską. Życie mieszkańców zostało obwarowane całym systemem nakazów i zakazów prawnych.

10 października 1939 r. wydano dekret o administracji okupowanych terenów polskich - utworzeniu Generalnego Gubernatorstwa (GG). Wszedł on w życie 26 października tego samego roku. Generalna Gubernia oddana została pod władzę Gubernatorowi, którym został SS - Obergruppenführer Hans Frank. Siedzibą władz Gubernatorstwa został Kraków. Obszar Generalnego Gubernatorstwa obejmował ok. 95 tyś. km². Początkowo składał się z czterech okręgów tzw. dystryktów: krakowskiego, lubelskiego, radomskiego i warszawskiego. W 1941 r. z części ziem zajętych wcześniej przez Sowietów utworzony został piąty dystrykt - galicyjski. Dębica stała się jednym z 10 starostw powiatowych dystryktu krakowskiego. Początkowo starostwo dębickie obejmowało obszar przedwojennego powiatu, a następnie powiększono je o części powiatów mieleckiego i tarnobrzeskiego. Pod względem powierzchni było jednym z większych w dystrykcie, liczyło ponad 3000 km².

W myśl założeń III Rzeszy Niemieckiej, tereny Generalnego Gubernatorstwa miały być gospodarczo wyniszczone poprzez obniżenie poziomu życia do niezbędnego minimum, wywóz urządzeń przemysłowych, surowców. Założenia te realizowano także na terenie starostwa powiatowego w Dębicy. Rozpoczęto deportację ludności polskiej na roboty do Niemiec, nakładając na poszczególne miejscowości specjalne kontyngenty osób wysyłanych do pracy, organizowano łapanki, przymusowe wywózki i wysiedlenia. W całej gminie miały miejsce grabieże mienia, wykorzystywanie w interesie Niemiec zastanego potencjału produkcyjnego i usługowego. Realizując plan „deindustrializacji” dokonano demontażu i wywieziono do Niemiec urządzenia funkcjonujących do tego czasu dębickich i okolicznych przedsiębiorstw.

Równolegle ze stabilizowaniem się działalności niemieckiego aparatu administracyjnego wzmagała się kontrola okupowanego terenu. Coraz liczniej pojawiały się afisze dotyczące ograniczeń natury gospodarczej, politycznej, czy osobistej mieszkańców regionu. Zamknięto szkoły średnie, ograniczono naukę w szkołach podstawowych. Działalność gestapo, organów policyjnych, konfidentów i prowokatorów, ciągłe łapanki dla szerzenia terroru, wykrywanie nielegalnych działań, wywózka siły roboczej do Niemiec dezorganizowały życie społeczeństwa miast i wsi ówczesnego powiatu dębickiego.

Na rozkaz Führera, z obszaru Generalnego Gubernatorstwa utworzono olbrzymie zaplecze gospodarcze oraz bazę wyjściową dla planowanych na przyszłość operacji wojskowych. Na konferencji z szefem Naczelnego Dowództwa Sił Zbrojnych Rzeszy, gen. W. Keitlem, w dniu 17 października 1939 r., Adolf Hitler zauważył „ …Interesy Rzeszy wymagają usilnego starania, aby teren ten mógł być wykorzystany jako baza wypadowa dla przyszłych posunięć militarnych. Dlatego jeszcze w tym samym roku Naczelne Dowództwo Sił Zbrojnych Rzeszy wydało decyzję o utworzeniu na terenie Generalnego Gubernatorstwa siedmiu poligonów wojskowych. Na ich zorganizowanie przeznaczono 600 milionów marek. Jednym z nich był poligon Waffen SS Truppenübungsplatz w dystrykcie krakowskim, obejmujący części byłych polskich powiatów dębickiego, mieleckiego i kolbuszowskiego, z siedzibą dowództwa w Pustkowie. Przygotowania do utworzenia poligonu rozpoczęto zaraz po zakończeniu kampanii wrześniowej, 21 grudnia 1939 r. W lipcu 1940 r. rozpoczęto prowadzenie pomiarów w terenie i przygotowywano dokumentację pod budowę poligonu, a już 1 sierpnia 1940 r. nastąpiło przejęcie miejscowości Pustków przez Waffen-SS.

Obóz wojskowy poligonu SS zlokalizowano na terenie ówczesnych miejscowości Wola Pustkowska i Wola Brzeźnicka, na południowy wschód od zabudowań Pustkowa, w lesie wokół obiektów fabryki chemicznej „Lignoza”, wzniesionej tuż przed wybuchem II wojny światowej w ramach Centralnego Okręgu Przemysłowego. Wejście na obszar wojskowy poligonu i główna wartownia znajdowała się nieopodal stacji kolejowej Kochanówka. Centrum poligonu stanowiło ukryte w lesie cztery kompleksy baraków wojskowych wybudowanych przy drodze w kierunku wsi Ocieka. Każdy kompleks miał kształt dużego koła i nosił nazwę „ring”. Służyły one do zakwaterowania oddziałów SS. Wszystkie były urządzone w podobny sposób. Na obwodzie każdego z nich wycięto las i położono drogi betonowe o szerokości 6 metrów, mające po 2 kilometry długości. Średnica każdego z nich liczyła 1 kilometr. Na terenie Ringów funkcjonowało około 50 baraków wojskowych dla żołnierzy, ponadto kilka baraków oficerskich, garaże, stajnie, warsztaty, a także budynki gospodarcze. Na każdym Ringu znajdowały się cztery kuchnie połączone z obszerną jadalnią. Doprowadzona była elektryczność, wodociągi i kanalizacja. Wśród ringów sadzono róże i ozdobne krzewy. Na potrzeby poligonu zorganizowano stacje benzynową, specjalny skład amunicji oraz magazyny sprzętu wojskowego. Wojskowy plac ćwiczeń dysponował strzelnicą do broni krótkiej, strzelnicą karabinową, utrzymywano stajnie. Tuż za Ringami mieściły się stanowiska magazynowe i garaże funkcjonujących na obszarze poligonu niemieckich firm, m. in. Krausego, Seibta czy Sandmanna. Ich zadaniem była budowa dróg wewnętrznych, urządzeń kanalizacyjnych, instalacji wodociągowych, wszelkie roboty malarskie.

Główne dowództwo poligonu i najwyżsi rangą oficerowie zamieszkiwali w willach należących uprzednio do fabryki „Lignoza”, wybudowanych przed wojną dla inżynierów i kadry zarządzającej fabryką. Sam Komendant zamieszkał w dawnej willi dyrektora zakładów. Oficerowie SS przebywali na obszarze poligonu wraz z całymi rodzinami, starając się, w miarę możliwości, prowadzić normalne, cywilne życie.

Na terenie poligonu w Pustkowie istniały również: esesmański dom żołnierza „Soldatenheim”, oficerski dom żołnierza „Führersheim”, dom publiczny, kasyno, szkoła niemiecka, a także cmentarz dla żołnierzy niemieckich. Cały obszar poligonowy posiadał dość gęstą sieć komunikacyjną, zarówno drogową jak i kolejową, wybudowaną przez więźniów, jeńców czy wysiedlonych ludzi z okolicznych miejscowości.

Początkowo nazwa poligonu brzmiała SS-Truppenübungsplatz „Ostpolen”. Później uległa ona zmianie i od 16 lipca 1941 r. poligon funkcjonował pod nazwą SS-Truppenübungsplatz „Heidelager”. 2 marca 1943 r. został on przemianowany na SS-Truppenübungsplatz „Debica” i tę nazwę posiadał do końca swego istnienia.

Podstawowym zadaniem poligonu było szkolenie oddziałów SS oraz reorganizacja jednostek rozbitych w czasie walk. Oddziały kwaterujące na poligonie były wykorzystywane również do pacyfikacji okolicznych wsi. Pustkowski plac ćwiczeń był więc obiektem o dużym znaczeniu politycznym i wojskowym. We wrześniu 1943 r. na terenie poligonu wybudowano doświadczalną bazę latających bomb „V-1” oraz rakiet „V-2”. Obiekty bazy zostały umieszczone w niedaleko położonej wsi Blizna. Rozpracowaniem tajnej broni zajęła się bardzo szybko zorganizowana siatka wywiadowcza AK w rejonie Dębickim "Deser”. Ich celem było zdobycie jak największej ilości materiałów odnośnie nowych broni: części z rozbitych pocisków, próbki materiału pędnego, notatki z obserwacji lotu, zdjęcia oraz szkice. Zdobyte informacje przekazywane były bezpośrednio do Warszawy, gdzie poddawane były skrupulatnej analizie. W maju 1944 r., jedna z testowanych przez III Rzeszę Niemiecką rakiet V2 wpadła do rzeki Bug, w miejscowości Sarnaki. Dzięki sprawnej akcji AK udało się wydobyć pocisk oraz wymontować jego najistotniejsze części, które następnie przekazano siłom aliantów. W ramach akcji „III Most”, specjalnie przysłanym alianckim samolotem, w miejscowości Wał – Ruda niedaleko Tarnowa, wywieziono z Polski części rakiety.

Rozbudowa poligonu, w tym karczowanie lasów, budowa strzelnic, betonowych dróg, linii kolejki wąskotorowej, warsztatów mechanicznych i innych urządzeń wojskowych, wymagała tysięcy rąk do pracy. Nie mogli sprostać temu zadaniu ani cywilni robotnicy z okolicznych miejscowości, zatrudniani w niemieckich firmach budowlanych, ani też skoszarowane w Pustkowie i Ostrowie oddziały młodzieży polskiej ze Służby Budowlanej tzw. Baudienstu. W związku z tym Niemcy zdecydowali się na utworzenie w Pustkowie obozów pracy, które były dla nich źródłem niewolniczej siły roboczej. W okresie istnienia poligonu funkcjonowały trzy obozy pracy: dla Żydów, jeńców sowieckich oraz Polaków. Obozy funkcjonowały do 1944 r.

Wiosną 1944 r., postępująca za stale cofającymi się wojskami niemieckimi, Armia Czerwona wkroczyła w granice Polski. Także polskie podziemie coraz odważniej atakowało Niemców. W ramach akcji „Burza”, w okolicach Braciejowej, lokalni żołnierze AK pod dowództwem porucznika Adama Lazarowicza, na polanie Kałużówka stoczyli 24 sierpnia 1944 r. krwawą bitwę z Niemcami. Miejscem zbrojnych potyczek w czasie tej akcji, w styczniu 1944 r. była także Stasiówka. Na przełomie 1944/1945 roku przez ten obszar przebiegała przez 5 miesięcy linia frontu. Wyzwolenie Dębicy i okolic spod okupacji niemieckiej nastąpiło w wyniku ofensywy wojsk I Frontu Ukraińskiego. 3 sierpnia wojska sowieckie dotarły do Sędziszowa i współdziałając z lokalnymi oddziałami AK wyzwalały okoliczne miejscowości. Walki o Dębicę podjęto 20 sierpnia. Ostatecznie miasto zostało wyzwolone trzy dni później.

Teren Pustkowa został wyzwolony 23 sierpnia 1944 r. przez wspomniane już oddziały I Frontu Ukraińskiego, dowodzonego przez marszałka Iwana Koniewa, który później przez pewien czas stacjonował na tym obszarze. W walkach wyzwoleńczych poległo około 1000 żołnierzy sowieckich. Po zajęciu terenu obozów, Sowieci przetrzymali tu jeńców niemieckich, których wzięli do niewoli i wysyłali partiami w głąb ZSRS. Przez obóz w Pustkowie przewinęło się około 12000-15000 jeńców, i nie byli to wyłącznie Niemcy, bo trafiali się również Włosi, Francuzi, Ślązacy, czy Kaszubi. Szacuje się, że zginęło wówczas na tym obszarze ok. 3000 żołnierzy niemieckich.

W 1997 r. nastąpiła ekshumacja zwłok jeńców niemieckich, przeprowadzona na wniosek Fundacji „Pamięć”. W masowym grobie ekshumowano około 1400 zwłok. Wszystkie szczątki przewieziono i pochowano na cmentarzu Żołnierzy Niemieckich w Siemianowicach Śląskich.