English Information

f

Europejskie Centrum Pamięci i Pojednania - Kalendarium historyczne - Sierpień - 01-31.08.2021 r.

 2021 08 01 31 Kalendarium Sierpnia web

Kalendarium historyczne - sierpień

***

Przygotowania do utworzenia poligonu rozpoczęto zaraz po zakończeniu kampanii wrześniowej, 21 grudnia 1939 r. W lipcu 1940 r. rozpoczęto prowadzenie pomiarów w terenie i przygotowywano dokumentację pod budowę poligonu, a już 1 sierpnia 1940 r. nastąpiło przejęcie miejscowości Pustków przez Waffen-SS. Obóz wojskowy poligonu SS zlokalizowano na terenie ówczesnych miejscowości Wola Pustkowska i Wola Brzeźnicka, na południowy wschód od zabudowań Pustkowa, w lesie wokół obiektów fabryki chemicznej „Lignoza”, wzniesionej tuż przed wybuchem II wojny światowej w ramach Centralnego Okręgu Przemysłowego. Wejście na obszar wojskowy poligonu i główna wartownia znajdowała się nieopodal stacji kolejowej Kochanówka.

Poligon w Pustkowie był terenem działania dwu pierwszych formacji SS, a mianowicie Waffen SS i jednostek SS Totenkopf. Utworzony wcześniej wspomnianym rozkazem OKW, kształtem był zbliżony do dużego, pokrytego lasem prostokąta o długości ok. 25 km i szerokości ok. 20 km. Jego południowa granica przebiegała niedaleko magistrali kolejowej Kraków—Lwów, na odcinku od Brzeźnicy do Sędziszowa, zaś północna ciągnęła się od Rzochowa do Kolbuszowej. Na zachodzie granicę stanowiła trasa kolejowa z Dębicy do Mielca, na wschodzie gościniec z Sędziszowa do Kolbuszowej. Kolbuszowa i Sędziszów pozostawały poza jego zasięgiem terytorialnym, z wyjątkiem peryferyjnej części Kolbuszowej. W Dzienniku Urzędowym dla GG ukazało się zarządzenie głównego wydziału spraw wewnętrznych „rządu" GG z 25 sierpnia 1943 roku o utworzeniu 1 lipca 1943 roku obwodu dworskiego Poligon SS „Obóz Puszczański", (SS Truppenübungsplatz „Heidelager").

s. 13

Do końca roku 1940 wypędzono ludność z miejscowości leżących na terenie byłego powiatu kolbuszowskiego: z Leszczy, Zapola i Stasiówki. W drodze wyjątku zezwolono na pozostawienie budynków we wsi Leszcze. Największe nasilenie wysiedleń nastąpiło w 1941 roku. Na wiosnę wypędzono mieszkańców z Domatkowa, Woli Domatkowskiej i Brzezówki. W ten sposób poligon SS sięgnął pod samą Kolbuszowę. W kwietniu 1941 r. wysiedlona została duża wieś Niwiska, licząca prawie 1200 mieszkańców. Zniszczono zupełnie 80 proc. jej zabudowań, a 20 proc. zabrano na budowę osiedli robotniczych, zlokalizowanych w Woli Ocieckiej i Woli Domatkowskiej. W sierpniu tegoż roku wysiedleniem zostały objęte wsie: Hucina z Żabieńcem, połowa Nowej Wsi i trzy czwarte Przedborza. Drewno z nowszych domów esesmani przeznaczyli na budowę osiedla robotniczego w Bukowcu.

s. 18

Z uwagi na rozmiary koniecznych do wykonania prac terenowych i rozpoczęcie funkcjonowania poligonu, sztab został przekształcony w komendę, którą stopniowo rozbudowywano. Na jej czele stał komendant. Od 26 czerwca 1940 r. do 29 sierpnia 1941 r. był nim wyżej wspomniany Werner von Schele, został jednak usunięty. Jego następcą został 1 września 1941 r. SS Standartenführer Paul No-stiz, który kierował poligonem do 15 czerwca 1942 r. I jemu nie powiodło się. Dnia 15 czerwca 1942 r. został usunięty ze stanowiska i bezterminowo urlopowany 22. Po nim komendę placu ćwiczeń objął 16 czerwca 1942 r. SS Oberführer Bernhardt Voss i sprawował ją do czasu likwidacji poligonu w lecie 1944 ?.

s. 30-31

Poligon SS w Pustkowie został wojskowo wykorzystany również, jako baza doświadczalna hitlerowskiej „cudownej" broni V2 (Wunderwaffe). 22 sierpnia 1943 r., po zbombardowaniu przez aliantów bazy rakietowej w Peenemünde na wyspie Uznam, Hitler podjął decyzję o przeniesieniu jej na inne tereny. Część bazy została zlokalizowana w Bliznej na terenie poligonu SS. Otrzymała ona nazwę Artilleriezielfeld. Wśród tamtejszych lasów więźniowie obozu pracy przymusowej dla Polaków oraz polscy pracownicy najemni wybudowali w przyspieszonym tempie, pod kierownictwem Niemców sztuczną wieś dla zamaskowania wyrzutni, następnie urządzenia samej wyrzutni: dużą halę montażową, wysoki na kilkanaście metrów, podobny do wieży drewniany budynek oraz masywną płytę betonową, stanowiącą podstawę wyrzutni. Wzniesiono też kilka baraków wojskowych oraz garaży. Do wyrzutni został doprowadzony ze stacji w Kochanówce tor kolejowy, którym dowożono materiały budowlane, a później przykryte brezentem rakiety. Junacy z baudienstu wybudowali szosę wiodącą przez las z Pustkowa do Bliznej, którą samochodami transportowano najpierw więźniów obozu w Pustkowie do prac przy budowie wyrzutni, później zaś cysternami ciekłe paliwo do rakiet. Kiedy urządzenie wyrzutni było gotowe, zjechała do Blizne j z Kröslin (wyspa Uznam) artyleryjska „szkolno--eksperymentalna bateria 444" Wehrmachtu, licząca 330 żołnierzy. Ich mundury miały czerwone wypustki. Żołnierze zamieszkali w wysiedlonej szkole.

s. 35-36

Od ustanowienia władz obozu do 18 sierpnia 1941 r. służbę wartowniczo-strażniczą pełnił SS Totenkopf Bataillon „Oranienburg". Składał się on z kilkuset esesmanów różnych narodowości: Niemców, Belgów, Holendrów i, dzielił się na kompanie. Jego dowódcą był Johann von Feil. Od powyższej daty nazwę batalionu zmieniono na SS Bataillon ,,SS Truppen-Übungsplatz „Dębica". Jego dowództwo do 1 kwietnia 1942 r. sprawował nadal von Feil, po nim zaś kolejno: do 1 sierpnia 1942 r. jego poprzedni adiutant, a później zastępca von und zu der Tann, a wreszcie Bormann. Członkowie batalionów strażniczych byli dość często przerzucani z jednych obozów do drugich. Według zeznań jednego z nich Hermana Schultze, sądzonego po wojnie przez polski sąd, pełnił on podczas okupacji straż nad więźniami kolejno w 7 obozach pracy i koncentracyjnych: w Sachsenhausen, Berlinie Arbeitsdorf, Pustkowie, Lublinie, Friedrichshafen i Dachau.

s. 38-39

Tymczasem w obozie wojskowym SS na V ringu koło stacji w Kochanówce został wybudowany obóz dla jeńców francuskich tzw. kriegsgefangenenlager (Kgl). Ponieważ nie zostali oni sprowadzeni do Pustkowa, do przeznaczonych dla nich około 10 baraków, 7 sierpnia 1941 r. przeniesiono z ringu I obóz żydowski. Baraki były otoczone płotem z drutu kolczastego, a na rogach powstałego w ten sposób obozu stały wieże strażnicze. Czuwający na nich esesmani z batalionu strażniczego posiadali reflektory i karabiny maszynowe. W obozie tym Żydzi pozostali do lata 1942 r. Rozbudowano go tylko, dostosowując do aktualnych potrzeb.

s. 51

Jesienią 1941 r. na teren Pustkowa zostali sprowadzeni jeńcy radzieccy. Wyznaczono dla nich obóz u stóp Królowej Góry. W przeciągu kilku miesięcy prawie wszyscy wyginęli wskutek głodu, wyczerpania, chorób i mordów. Będzie o tym mowa w dalszej części publikacji. W sierpniu 1942 r. do opuszczonych przez nich baraków został z ringu V przeniesiony obóz pracy dla Żydów. W nowym obozie Kleindienst wygłosił do Żydów przemowę, w której powiedział: „Wchodzicie do piekła śmierci, stąd nie wychodzi się żywym". I tam zachowano podział na obóz A i obóz Z. Ale wkrótce sytuacja nieco się zmieniła. Planowano bowiem utworzenie w Pustkowie obozu pracy przymusowej dla Polaków.

s. 53

Obóz pracy dla Żydów początkowo mieścił się przejściowo w hali fabrycznej „Lignozy", potem — przez kilka miesięcy w garażu na ringu I i dopiero 7 sierpnia 1941 r., żydowscy więźniowie zajęli baraki wybudowane na ringu V dla jeńców francuskich. Mieszkali tam ponad rok. Ogólna ilość baraków zajętych przez nich wynosiła około 10. Do obozu „Z" wyłączone zostały baraki nr 7, 8 i 9 i odgrodzone od obozu „A" płotem z drutu kolczastego oraz dwumetrowym pasem ziemi posypanym wapnem. W obozie tym zamieszkane były tylko baraki nr 8 i 9, natomiast barak nr 7 był pusty i w nim mordowano Żydów. W części baraku nr 8 była izba chorych, nie służyła ona jednak do leczenia więźniów, lecz do przyspieszania ich zgonu. Pomiędzy barakami nr 7 i 8 postawiona była szubienica, na której wieszano Żydów. Przy bramie wejściowej do obozu stały baraki dowództwa obozu, kuchni oraz samorządu żydowskiego. Za barakami zbudowano trupiarnię. Znajdował się tu też tzw. bunkier (Stehebunker), w którym poszczególne cele były tak małe, że umieszczeni w nich więźniowie mogli jedynie stać. Gliniana podłoga zasłana była nieczystościami. Umieszczeni w bunkrze więźniowie otrzymywali pożywienie w bardzo ograniczonej ilości, często byli w nim także mordowani. Dla ściągnięcia od Żydów posiadanych przez nich pieniędzy uruchomiono w obozie kantynę, w której mogli za= kupić niewielką ilość żywności.

s. 55-56

Obozową izbę chorych utworzono dopiero po przeniesieniu Żydów do garaży na ringu I. Mieściła -się ona w stojącej obok szopie. Później w obozie V i w dawnym obozie dla jeńców radzieckich przeznaczono na nie osobny barak. Pod koniec, w miejsce starego personelu, przyszli nowi lekarze: dr Lieberman, na krótko dr Hudes, zaś od sierpnia 1942 r. dr Schóngut, który po wysiedleniu Żydów, pełnił obowiązki lekarza w obozie pracy przymusowej dla Polaków. Sanitariuszami w izbie chorych byli Żydzi — Kronisz i Horski.

s. 62

Likwidacja Żydów, tak w obozie, jak i na poszczególnych stanowiskach pracy powodowała, że ilość zwłok w trupiarni była coraz większa. Codziennie, a czasem, co drugi dzień furmankami wywożono zwłoki do krematorium na Królowej Górze. Pomagali przy tym więźniowie. Furman baulteitung Walenty Kopeć z Brzeźnicy w sierpniu 1942 r. na krótko przed wysiedleniem Żydów z Pustkowa wyznaczony został przez kierownika stacji Braunkego do wywozu trupów. Do pomocy w transporcie zostało wyznaczonych dwóch więźniów pod eskortą dwóch esesmanów. Przy wyjeździe na górę konie nie mogły uciągnąć furmanki, wobec czego wszyscy musieli ją pchać. Niemców tak to zdenerwowało, że Żydów zastrzelili.

s. 65

Komendantem obozu jenieckiego był zastępca komendanta poligonu SS Berndt von Steuben. Do niego należało wydawanie najbardziej ogólnych zarządzeń. Faktyczne kierownictwo życia obozowego sprawował jednak dowódca obozu (Lagerführer). Stanowisko to do lutego 1942 r. zajmował esesman Frevert, zaś po nim, do 22 sierpnia 1942 r. Pultar, Dla załatwiania spraw związanych z administracją obozu utworzono oddział administracyjny komendy z esesmanem Hanschenem na czele. Dla pozoru utworzono też izbę chorych (Krankenrevier), którą do 18 sierpnia 1942 r. kierował esesman Kreft, ale faktycznym jego zajęciem było uczestniczenie w egzekucjach.

s. 77

Po wymordowaniu jeńców radzieckich, obóz pod Królową Górą przez około sześć miesięcy stał pusty. Dopiero w sierpniu 1942 r. wprowadzono do niego więźniów żydowskich, którzy przebywali tam do czasu wysiedlenia. 16 września 1942 r. w barakach opuszczonych przez Żydów został utworzony następny obóz — pracy przymusowej dla Polaków.

s. 85

Od 1 kwietnia 1943 r. zaczęli do obozu napływać dalsi więźniowie, zarówno w transportach, jak i pojedynczo:
...
16)   5 sierpnia — 50 osób z więzienia Montelupich w Krakowie,
17) 11 sierpnia — 23 osoby z więzienia w Rzeszowie,
18) 24 sierpnia — około 50 osób z więzienia w Nowym Sączu,
19) 31 sierpnia — 25 osób z więzienia w Rzeszowie,
...

s. 93 i 95

Schitli obozem kierował do lata 1943 r. Ostatnim, znanym dokumentem obozowym podpisanym przez niego jest zaświadczenie z 10 czerwca 1943 r. o zwolnieniu z obozu blokowego Antoniego Nowakowskiego. Jego następcą został SS untersturmführer Kurt Klipp. Zachował się pierwszy podpisany przez niego dokument z 24 sierpnia 1943 r. o zwolnieniu z obozu Seweryna Steckiego.

s. 116

Ukształtowanie obozu
Pora przyjrzeć się bliżej samemu obozowi oraz znajdującym się' w nim budynkom i urządzeniom.
Był on położony u stóp Królowej Góry w odległości około 400 m od niej i przechodził różne fazy rozwojowe. W okresie, kiedy zamknięto w nim jeńców radzieckich składał się z kilku prymitywnych, wybudowanych przez nich baraków typu stajennego. Była już o nim mowa. Później jeńcy, Żydzi i Polacy, stopniowo go rozbudowywali, stawiali nowe, również prymitywne szopy mieszkalne, gospodarcze, warsztatowe oraz najniezbędniejsze urządzenia bytowe, konieczne do jego funkcjonowania. Jeszcze później przystosowano je do pobytu w nich ludzi. W ten sposób wytworzył się jego końcowy kształt, który po ewakuacji obozu dotrwał do końca września 1945 r.
Poznanie tego kształtu nie nasuwa większych trudności, gdyż dwie urządowe komisje dokonały jego oględzin. Pierwsza z nich to radziecka komisja wojskowa, która przybyła na teren obozu, przy udziale przedstawicieli miejscowego społeczeństwa, w dniach od 31 sierpnia do 3 września 1944 r., oglądnęła go w nienaruszonym od ewakuacji stanie i spisała odpowiedni, wielostronicowy protokół.

s. 140

================

Źródło: 

Informacje pochodzą z książki autorstwa Stanisława Zabierowskiego
pt. "Pustków hitlerowskie obozy wyniszczenia w służbie poligonu SS",
wydanej przez Krajową Agencję Wydawniczą w 1981 r. w Rzeszowie.

S Zabierowski Pustkow hitlerowskie obozy wyniszczenia w slizbie poligonu SS