English Information

f

Europejskie Centrum Pamięci i Pojednania - 80. rocznica utworzenia obozu pracy przymusowej dla Żydów - 8.11.2020 r.

pustkow 3 67Wystawa stała w baraku więźniarskim
Ekspozycji Historyczno-Dydaktycznej
foto. Archiwum ECPiP

80 lat temu w listopadzie 1940 r., na terenie poligonu SS Truppenübungsplatz Heidelager Pustków, Niemcy rozpoczęli tworzyć obozy pracy przymusowej, z których pierwszym był obóz dla Żydów. W kolejnych latach powstały obozy dla jeńców sowieckich z Armii Czerwonej (1941 r.) oraz Polaków (1942 r.). Celem utworzenia obozów pracy przymusowej Pustkowa było wykorzystanie siły roboczej żydowskich więźniów, a następnie stopniowe ich wyniszczenie. Z każdym dniem pogarszały się warunki życia w obozie. Baraki obozowe podzielone były na izby, w których umieszczonych było od 50 do 70 więźniów. W izbach stały trzypiętrowe prycze. Więźniowie nosili swoje prywatne ubrania, które szybko ulegały zniszczeniu. Przydział nowej odzieży należał do rzadkości. Każdy więzień oznaczony był numerem obozowym, widniejącym na marynarce, kamizelce, względnie koszuli. Więźniowie ginęli w wyniku zbrodni popełnianych przez żołnierzy niemieckiej załogi obozu jednostek SS Totenkopf i z Waffen SS.
Ten pierwszy obozów pracy przymusowej na terenie Pustkowa Niemcy utworzyli 8 listopada1940 i w zmieniających się formach istniał do końca okupacji do 1944 r. 

Jak doszło do powstania niemieckiego obozu pracy przymusowej dla Żydów...
Otóż latem 1940 r., okoliczne Rady Żydowskie z Tarnowa, Pilzna, Dębicy, Ropczyc i Sędziszowa zostały zobowiązane do wyznaczenia określonej liczby, zdolnych do pracy Żydów celem zatrudnienia ich przy budowie poligonu. Codziennie na teren poligonu dowożono zatrudnionych do pracy. Pracowników dzielono na 100 osobowe komanda. Zmuszono ich do pracy m.in. przy budowie dróg, kopaniu rowów kanalizacyjnych, karczowaniu lasów w miejscach przeznaczonych pod budowę strzelnic i magazynów oraz budowie wszelkich instalacji i infrastruktury przyszłego poligonu. Praca wszystkich komand trwała przeciętnie 10-12 godzin dziennie pod strażą esesmanów.
Przełomowym dla pracujących na terenie poligonu Żydów, okazał się dzień 8 listopada 1940 r. W tym dniu żydowscy robotnicy nie powrócili do domów., lecz zatrzymano ich i umieszczono w jednej z hal fabryki „Lignoza”. Od tego momentu datuje się początek obozu pracy dla Żydów. Na czele obozu pracy dla Żydów stanął SS-unterscharführer Ludwig Schmidt, a po nim komendantem został SS-unterscharführer Knipper. Początkowo warunki bytowe więźniów obozu były względnie poprawne. Jednakże sytuacja więźniów zaczęła się pogarszać zaraz po przeniesieniu obozu na teren Ringu I. Na porządku dziennym zdarzały się przypadki maltretowania i mordowania Żydów przez Niemców. Systematycznie zaczęło się zmniejszanie racji żywnościowych i dostaw nowej odzieży. Natomiast coraz bardziej zgłodniałym i wycieńczonym więźniom zwiększano godziny pracy. To z kolei przyczyniło się do dużej śmiertelności wśród więźniów obozu.

W początkowym okresie funkcjonowania obozu, w latach 1940 – 1941 kierowano do Pustkowa kolejne transporty więźniów żydowskich z różnych miejscowości, m. in. Białej Podlaskiej czy Krakowa. Przywożona była również pewna liczba Żydów z Czech, Francji, Niemiec i Węgier. Na wiosnę 1941 r. w marcu, dotychczasowego komendanta Knippera, na stanowisku lagerführera obozu zastąpił SS oberscharführer Ernst Kops z Kolonii. Był do zbrodniarz, który odznaczał się szczególnym sadyzmem i bezwzględnością wobec Żydów. Niestety z grona więźniów wyznaczano tzw. „kapo”, który kierował pracą utworzonych grup więźniarskich poza obozem. Natomiast na czele całego obozu, spośród więźniów niemcy wybierali starszego obozu - Lagerälteste. Był to więzień, który miał najwyższą rangę wśród więźniów obozu. Do jego obowiązków należało dopilnowanie wykonania przez więźniów, wszystkich zarządzeń esesmańskiej załogi.

W dniu 7 sierpnia 1941 r. do 10 baraków wybudowanych na tzw. Ringu V, ponownie przeniesiono obóz żydowski z Ringu I. Był to kompleks zabudowań obok stacji Kochanówka. Z czasem, w wyniku  systematycznie przeprowadzanych łapanek w okolicznych miejscowościach takich jak: Dębica, Ropczyce i Sędziszów, ilość więźniów żydowskich stale stale sie podnosiła. Obóz pracy przymusowej systematycznie się powiększał. Do Pustkowa przybywały kolejne transporty Żydów m. in. z Dąbrowy Tarnowskiej (1500 osób), Jasła (200 osób), Nowego Sącza, czy Gorlic.

Widok na okolice pod Gora SmierciWidok na okolice pod Górą Śmierci
foto. Archiwum ECPiP

Obóz dla Żydów latem 1942 r. przeniesiono po raz kolejny z Ringu V,  nieopodal Królowej Góry Był to teren, na którym wcześniej, w okresie od 8 października 1941 r. do połowy 1942 r. funkcjonował niemiecki obóz dla jeńców radzieckich (zobacz tutaj).
Międzyczasie Niemcy zaplanowali utworzenie pod Królową Górą, kolejnego obozu, tym razem dla Polaków (zobacz tutaj), których pierwszy transport przybył do Pustkowa w dniu 16 września 1942 roku. Wtedy też, wzwiązku nadejściem tego pierwszego transportu więźniów polskich, zarządzono wysiedlenie większości więźniów żydowskich. Polscy robotnicy rozebrali część dawnego obozu żydowskiego na V Ringu i segmenty baraków przenieśli pod tzw. Królową Górę (obecnie Góra Śmierci). W tym miejscu Żydzi zbudowali dla siebie 3 baraki, oddzielone od obozu dla Polaków drutem kolczastym. W ostatniej fazie istnienia obozu następowały również zmiany w liczebności więźniów. W listopadzie 1942 r. przywieziono około 200 Żydów z obozu w Hucie Komorowskiej, 120 Żydów z obozu w Szebniach oraz około 100 z warsztatów wojskowych z Rzeszowa.

SZKIC OGOLNY byłego obozu pracy przymusowej dla PolakowSzkic Ogólny obozów pracy przymusowej dla Żydów i Polaków
foto. Zabierowski S., Pustków hitlerowskie obozy wyniszczenia w służbie poligonu SS, Rzeszów 1981

Warto podkreślić, że uwięzionym w obozie Żydom w miarę możliwości starali się nieść pomoc okoliczni mieszkańcy. Podrzucali żywność w czasie ich marszu do pracy, pośredniczyli w kontaktowaniu się z ich rodzinami, pomagali w ucieczkach. Pomoc niosła także organizacja - Żydowski Komitet Opiekuńczy Powiatowy w Dębicy, starając się organizować artykuły żywnościowe, odzież, a także szczepionki na tyfus i czerwonkę.

24 lipca 1944 r., wobec zbliżających się wojsk sowieckich, pozostałych w obozie więźniów żydowskich załadowano do pociągu. Transport ruszył do Konzentrationslager Auschwitz Birkenau (niemieckiego obozu koncentracyjnego Auschwitz - Birkenau). Tam rozkazano, aby cały transport zagazować. Ostatecznie jednak rozwieziono pustkowskich Żydów, grupami, do różnych fabryk na terenie Górnego Śląska, będących oddziałami obozu Auschwitz. Stamtąd w styczniu 1945 r. ewakuowano ich do Mauthausen, a po dwóch tygodniach do Gusen.

W okresie funkcjonowania obozu przewinęło się przezeń wiele tysięcy Żydów. Wobec braku dokumentacji nie sposób dziś ustalić ostatecznej ich liczby. Na podstawie danych szacunkowych uznaje się, iż liczba śmiertelnych ofiar obozu pracy przymusowej dla Żydów wyniosła 7,5 tysiąca więźniów. 

Pomnik upamietniajacy ofiary zydowskie obozu

Pomnik na Górze Śmierci upamiętniający żydowskie ofiary obozów Pustkowa
foto. Archiwum ECPiP