Kalendarium historyczne - wrzesień:
1 września 1939 r.
O świcie 1 września 1939 roku hitlerowska Trzecia Rzesza bez uprzedniego wypowiedzenia wojny zaatakowała Polskę. Na kraj runęły zmasowane niemieckie siły lądowe, także lotnictwo wroga przystąpiło do gwałtownych bombardowań polskich miast, węzłów kolejowych, obiektów i ośrodków koncentracji wojskowych. Miażdżąca przewaga niemiecka na lądzie, morzu i w powietrzu doprowadziła do rychłego rozstrzygnięcia bitwy granicznej na korzyść agresora. Tereny obecnej Gminy Dębica znalazły się w zasięgu działań wojennych już w początkach września 1939 r. W nocy,
z 8 na 9 września XXII Korpus Pancerny wojsk niemieckich sforsował Wisłokę
w okolicach Pilzna i zajął Dębicę. Miasto zostało zbombardowane, a okupant przystąpił do przejęcia władzy administracyjnej. Tego samego dnia oddziały niemieckie wkroczyły także na teren Pustkowa i okolic. W pierwszej dekadzie września 1939 r. Niemcy opanowali już cały powiat. Niezwłocznie przystąpiono do germanizacji zajętych obszarów. Kierownikami urzędów zostali Niemcy. Rozpoczęła się trwająca do sierpnia 1944 r. okupacja hitlerowska całego Regionu. Dla mieszkańców miasta i gminy zaczął się okres niewoli oraz walki. Hitlerowcy, od początku swej obecności w mieście i jego okolicach, stosowali terror wobec miejscowej ludności. Stacjonujące w gminie oddziały Wehrmachtu mordowały mieszkańców, paliły budynki gospodarcze i sakralne, m. in. dębicką synagogę. W szczególnie okrutny sposób traktowano okoliczną ludność żydowską. Życie mieszkańców zostało obwarowane całym systemem nakazów i zakazów prawnych. 10 października 1939 r. wydano dekret o administracji okupowanych terenów polskich - utworzeniu Generalnego Gubernatorstwa(GG). Wszedł on w życie 26 października tego samego roku. Generalna Gubernia oddana została pod władzę Gubernatorowi, którym został SS - Obergruppenführer Hans Frank. Siedzibą władz Gubernatorstwa został Kraków. Obszar Generalnego Gubernatorstwa obejmował ok. 95 tyś. km². Początkowo składał się z czterech okręgów tzw. dystryktów: krakowskiego, lubelskiego, radomskiego i warszawskiego. W 1941 r.
z części ziem zajętych wcześniej przez Sowietów utworzony został piąty dystrykt - galicyjski. Dębica stała się jednym z 10 starostw powiatowych dystryktu krakowskiego. Początkowo starostwo dębickie obejmowało obszar przedwojennego powiatu,
a następnie powiększono je o części powiatów mieleckiego i tarnobrzeskiego. Pod względem powierzchni było jednym z większych w dystrykcie, liczyło ponad 3000 km².
W myśl założeń Trzeciej Rzeszy, tereny Generalnego Gubernatorstwa miały być gospodarczo wyniszczone poprzez obniżenie poziomu życia do niezbędnego minimum, wywóz urządzeń przemysłowych, surowców. Założenia te realizowano także na terenie starostwa powiatowego w Dębicy. Rozpoczęto deportację ludności polskiej na roboty do Rzeszy, nakładając na poszczególne miejscowości specjalne kontyngenty osób wysyłanych do pracy, organizowano łapanki, przymusowe wywózki i wysiedlenia.
W całej gminie miały miejsce grabieże mienia, wykorzystywanie w interesie Rzeszy zastanego potencjału produkcyjnego i usługowego. Realizując plan „deindustrializacji” dokonano demontażu i wywieziono do Niemiec urządzenia funkcjonujących do tego czasu dębickich i okolicznych przedsiębiorstw. Równolegle ze stabilizowaniem się działalności niemieckiego aparatu administracyjnego wzmagała się kontrola okupowanego terenu. Coraz liczniej pojawiały się afisze dotyczące ograniczeń natury gospodarczej, politycznej, czy osobistej mieszkańców Regionu. Zamknięto szkoły średnie, ograniczono naukę w szkołach podstawowych. Działalność gestapo, organów policyjnych, konfidentów i prowokatorów, ciągłe łapanki dla szerzenia terroru, wykrywanie nielegalnych działań, wywózka siły roboczej do Rzeszy dezorganizowały życie społeczeństwa miast i wsi ówczesnego powiatu dębickiego.
Na rozkaz Führera, z obszaru Generalnego Gubernatorstwa utworzono olbrzymie zaplecze gospodarcze oraz bazę wyjściową dla planowanych na przyszłość operacji wojskowych. Na konferencji z szefem Naczelnego Dowództwa Sił Zbrojnych Rzeszy, gen. W. Keitlem, w dniu 17 października 1939 r., Adolf Hitler zauważył „…Interesy Rzeszy wymagają usilnego starania, aby teren ten mógł być wykorzystany, jako baza wypadowa dla przyszłych posunięć militarnych”. Dlatego jeszcze w tym samym roku Naczelne Dowództwo Sił Zbrojnych Rzeszy wydało decyzję o utworzeniu na terenie Generalnego Gubernatorstwa siedmiu poligonów wojskowych. Na ich zorganizowanie przeznaczono 600 milionów marek. Jednym z nich był poligon Waffen SS Truppenübungsplatz w dystrykcie krakowskim, obejmujący części byłych polskich powiatów dębickiego, mieleckiego i kolbuszowskiego, z siedzibą dowództwa
w Pustkowie.
Powstanie poligonu, jego obszar i nazwa
• Rozkaz o utworzeniu poligonu SS w dystrykcie krakowskim na styku ówczesnych powiatów dębickiego, mieleckiego i kolbuszowskiego wydało Naczelne Dowództwo Sił Zbrojnych Rzeszy (OKW) tuż po zakończeniu kampanii wrześniowej, bo już 21 grudnia 1939 r.
• W pierwszej kolejności, bo już na wiosnę 1940 roku, wysiedlono miejscowości leżące blisko siedziby komendy poligonu — część Brzeźnicy i jej przysiółki Wielonczę i Kołowrotnię oraz Wólkę Pustkowską, będącą przysiółkiem Pustkowa. W lipcu objęto wysiedleniem dużą wieś Ociekę z przysiółkiem Sadykierzem, we wrześniu (1940 r. – dop. aut.) w przeciągu 10 dni wysiedlono wsie: Kamionkę i Żdżary, zaś w listopadzie tegoż roku wsie: Cierpisz, Rudę, Boreczek, przysiółek Borku Wielkiego — Poręby, część Wolicy Ługowej, Wolicę Piaskową i dużą, liczącą prawie 2 000 mieszkańców, wieś Czarną na wschodniej,
• 1 września 1941 r. SS standartenführer Paul Nostiz został komendantem poligonu, który kierował nim do 15 czerwca 1942 r. Dnia 15 czerwca 1942 r. został usunięty ze stanowiska i bezterminowo urlopowany.
• Hitlerowcy zagarnęli już poprzednio dużą grupę jeńców, pochodzących z armii różnych podbitych państw, ale ich stosunek do jeńców radzieckich był inny, niż do tamtych. Naczelne Dowództwo Wojskowe (OKW) w rozkazie z 8 września 1941 r. o obchodzeniu
się z radzieckimi jeńcami wojennymi stwierdzało: „Bolszewizm jest śmiertelnym wrogiem narodowo-socjalistycznych Niemiec. Po raz pierwszy naprzeciw niemieckiego żołnierza stoi wyszkolony nie tylko wojskowo, ale i politycznie przeciwnik”.
• Cały aparat nadzorczy otrzymał szczególne zalecenia, co do sposobu odnoszenia się do jeńców. Zostały one ujęte we wyżej
wspomnianym zarządzeniu Naczelnego Dowództwa Sił Zbrojnych z 8 września 1941 r. o obchodzeniu się z jeńcami radzieckimi. Oto jego
wyjątki:
„Sprzeciw, aktywny czy bierny opór (jeńców — przyp. S. Z.), musi być natychmiast całkowicie usunięty bronią (bagnetami, kolbami czy
bronią palną). Użycie broni w stosunku do jeńców radzieckich musi być szczególnie bezwzględne. Ten kto dla przeforsowania wydanego
rozkazu nie użyje broni, albo użyje jej niedość energicznie, podlega karze. Do uciekających więźniów należy strzelać bez wezwania do
zatrzymania się. Nie należy nigdy oddawać strzałów ostrzegawczych. Dotychczas obowiązujące przepisy są uchylone. Użycie broni
przeciwko jeńcom radzieckim z reguły uznane jest za zgodne z prawem”.
• Sposobem szybkiej likwidacji jeńców była także wyczerpująca praca. Ramowe zasady jej wykonywania tak określało zarządzenie OKW z 8 września 1941 г.:
"Jeńcy wojenni mogą być używani do pracy tylko w zwartych kolumnach pod stałym dozorem, bez kontaktu z osobami cywilnymi. Nadzorcy winni natychmiast używać broni bez względu na obecność osób trzecich. Jeden nadzorca (strażnik) winien nadzorować nie więcej niż 10 więźniów. Strażnicy winni być wyposażeni w granaty, pistolety, względnie karabiny maszynowe. Winni oni znajdować się w takiej odległości od jeńców, by w każdej chwili mogli użyć broni. Nie należy okazywać łagodności nawet posłusznym i chętnym do pracy jeńcom."
• W pierwszej połowie września 1942 r. udało się Żydom unieszkodliwić Kleindiensta. Za zwolnienie z obozu jednego z tarnowskich Żydów, zażądał on, by siostra zwolnionego imieniem Sydzia żyła z nim. Ta zgodziła się i Kleindienst często wyjeżdżał do niej do Tarnowa w odwiedziny. Na kilka dni przed wysiedleniem Żydów z obozu napisał do swej kochanki o zamierzonej akcji. Sydzia potajemnie powiadomiła o tym znajomych więźniów. Wówczas Żydzi złożyli przeciwko Kleindienstowi doniesienie. Został on aresztowany pod zarzutem zdrady tajemnicy służbowej i zhańbienia rasy. Wywieziono go do więzienia przy ul. Montelupich w Krakowie. Gestapo przeprowadziło dochodzenie, po ukończeniu którego Kleindiensta sprowadzono do Pustkowa, gdzie w komendzie obozu, w obecności esesmańskiej załogi, odbyła się rozprawa pokazowa. Został on skazany na nieustaloną karę.
• 16 września 1942 r. - utworzenie obozu pracy przymusowej dla Polaków w Pustkowie. Właśnie tego dnia przybył do Pustkowa pierwszy transport więźniów polskich, tzw. transport lubelski. Na skutek przeprowadzonych na szeroką skalę łapanek w pierwszej dekadzie września 1942 r., znalazła się w nim ludność z ówczesnych powiatów: Janów Lubelski, Kraśnik, Biłgoraj, Krasnystaw, Zamość, Opole Lubelskie, Bełżyce i Radzyń Podlaski. Znaczną liczbę mieszkańców tych powiatów, zwłaszcza wsi Zdziłowic, Białej Poduchowej i kilku innych wywieziono do obozu koncentracyjnego na Majdanku. Tam zorganizowano transport w liczbie 1100 więźniów, który wywieziono do obozu w Pustkowie. Nazwa nowo powstałego obozu polskiego brzmiała: Waffen SS Polenzwangsarbeitslager - SS Truppenübungsplatz Heidelager, a jego dowódcą został SS hauptsturmführer Wilhelm Schitli., Pierwszym sprowadzonym do Pustkowa transportem więźniów był tzw. transport lubelski. Hitlerowskie władze dystryktu lubelskiego w zamiarze sterroryzowania ludności przed zamierzonym jej wysiedleniem, a także zabezpieczenia się przed działaniem partyzantki, przeprowadziły w pierwszej dekadzie września 1942 r. szeroko zakrojone terrorystyczne akcje w ówczesnych powiatach:
Janów Lubelski, Kraśnik, Biłgoraj, Krasnystaw, Zamość, Opole Lubelskie, Bełżyce, Radzyń Podlaski. W łapankach aresztowano znaczną liczbę mieszkańców tych powiatów, zwłaszcza wsi Ździłowic, Białej Poduchownej i kilku innych, po czym wywieziono ich do Lublina, najpierw do obozu przy ulicy Krochmalnej, a następnie do obozu koncentracyjnego na Majdanku. Tam 15 września 1942 r. zorganizowano transport liczący 1100 więźniów z przeznaczeniem do obozu w Pustkowie. Dołączono do niego 100 więźniów — głównie kryminalnych z więzienia na Zamku w Lublinie, przeznaczonych na więźniów funkcyjnych tego obozu. Wszystkich załadowano do wagonów towarowych z zakratowanymi drutem kolczastym okienkami i wysłano do stacji Kochanówka. W drodze, korzystając z bardzo ciemnej nocy i padającego deszczu, więźniowie w niektórych wagonach usuwali w okienkach kraty i uciekali. Do celu dojechało 1058 więźniów.
• Historię obozu pracy przymusowej dla Polaków można podzielić na dwa różniące się od siebie w pewnej mierze okresy.
Pierwszy od 16 września 1942 r. do końca marca 1943 г., zaś drugi od kwietnia 1943 r. do 27 lipca 1944 г., w którym to dniu więźniów
ewakuowano do Rzeszy.
• Należy także wspomnieć, że esesmani umieszczali w obozie pracy dla Żydów — w okresie przed 16 września 1942 r. — także Polaków, którzy pracując na terenie placu ćwiczeń SS przekroczyli ustalone przez hitlerowców przepisy porządkowe.
• Od 1 kwietnia 1943 r. zaczęli do obozu (obozu pracy przymusowej dla Polaków – dop. aut.) napływać dalsi więźniowie, zarówno w transportach, jak i pojedynczo:
01)…
20) 6 września —około 20 osób z więzienia w Jarosławiu,
21) w tym samym dniu (6 września) — 6 osób z więzienia w
Tarnowie,
22) 18 września — około 35 osób z tego samego więzienia,
23) 21 września — 5 osób z więzienia w Sanoku,.…”
• Pod koniec września 1943 r. przybył do Pustkowa i Bliznej Himmler, aby zorientować się w stanie robót przy budowie wyrzutni. Przez 15 dni bawił tam też główny ekspert broni rakietowej w Rzeszy Wernher von Braun z grupą asystentów.
• Kazimierz Nycek był jednym z organizatorów konspiracji Związku Walki Młodych i niezwykle śmiałym żołnierzem Gwardii Ludowej w Rzeszowie. Jako baza służyło organizacji mieszkanie jego siostry Marii Kuśnierz. Ponieważ policja hitlerowska mimo usiłowań nie zdołała go ująć, aresztowała członków jego rodziny. Już 1 lutego 1943 r. został aresztowany jego ojciec Józef Nycek, 25 marca — szwagier Edward Kuśnierz, zaś 22 maja 1943 r. pozostali członkowie rodziny Nycków i Kuśnierzów; brat Kazimierza Leon, teść Marii Kuśnierz — Władysław Kuśnierz, i jej dwie szwagierki Wilhelmina i Stanisława. Po okrutnym śledztwie obydwie rodziny zostały przewiezione do obozu w Pustkowie w transportach z 16 lipca i 30 września 1943 r.
• W Trzebownisku działał jako dowódca grupy wypadowej GL Franciszek Bereś. Jego także Niemcy, mimo usiłowań, nie mogli ująć. Dlatego ostrze swych ataków skierowali przeciwko rodzinie. 19 marca 1943 r. aresztowali jego brata Stanisława, trzymając go najpierw w więzieniu w Rzeszowie, a we wrześniu tegoż roku (1943 r. - dop. aut.) osadzili w obozie w Pustkowie. Poszukiwania Franciszka trwały jednak nadal.
Dopiero 20 maja 1944 r. gestapo ujęło zarówno jego, jak i jego żonę Anielę. Po ciężkim śledztwie, na pięć dni przed ewakuacją obozu pustkowskiego, zostali do niego oboje przetransportowani. Wraz z wszystkimi więźniami zostali ewakuowani do obozów koncentracyjnych w Rzeszy, gdzie Franciszek Bereś został zamordowany.
• Więzień Jan Żal pracował w obozie w warsztacie krawieckim i nie wychodząc do prac poza druty, mógł przez okno obserwować, co się na terenie obozu działo. Pewnego dnia widział, jak Harke znęcał się nad pochodzącym z Miechowskiego więźniem, bijąc go przez okres trzech dni i kopiąc. Wreszcie, pobiwszy go znowu, wezwał sanitariuszy ze szpitala obozowego i kazał go przenieść do pustego baraku nr VIII, gdzie kopał go tak długo, aż go zabił. Zwłoki sanitariusze odnieśli do trupiarni. We wrześniu 1943 r. widział również jak pobił ciężko więźnia — nadleśniczego spod Nowego Targu, po czym powiesił go w baraku.
• Dwie urzędowe komisje dokonały oględzin obozu.
Pierwsza z nich to radziecka komisja wojskowa, która przybyła na teren obozu, przy udziale przedstawicieli miejscowego społeczeństwa, w dniach od 31 sierpnia do 3 września 1944 г., oglądnęła go w nienaruszonym od ewakuacji stanie i spisała odpowiedni, wielostronicowy protokół.
• Ukształtowanie obozu
Pora przyjrzeć się bliżej samemu obozowi oraz znajdującym się w nim budynkom i urządzeniom. Był on położony u stóp Królowej Góry w odległości około 400 m od niej i przechodził różne fazy rozwojowe. W okresie, kiedy zamknięto w nim jeńców radzieckich składał się z kilku prymitywnych, wybudowanych przez nich baraków typu stajennego. Była już o nim mowa. Później jeńcy, Żydzi i Polacy, stopniowo go rozbudowywali, stawiali nowe, również prymitywne szopy mieszkalne, gospodarcze, warsztatowe oraz najniezbędniejsze urządzenia bytowe, konieczne do jego funkcjonowania. Jeszcze później przystosowano je do pobytu w nich ludzi. W ten sposób wytworzył się jego końcowy kształt, który po ewakuacji obozu dotrwał do końca września 1945 r. Poznanie tego kształtu nie nasuwa większych trudności, gdyż dwie
urzędowe komisje dokonały jego oględzin. Pierwsza z nich to radziecka komisja wojskowa, która przybyła na teren obozu, przy udziale przedstawicieli miejscowego społeczeństwa, w dniach od 31 sierpnia do 3 września 1944 г., oglądnęła go w nienaruszonym od ewakuacji stanie i spisała odpowiedni, wielostronicowy protokół.
• Czas na ustalenie ogólnych strat osobowych obozu pracy przymusowej dla Polaków. Ścisłe ich obliczenie nie jest możliwe, gdyż brak jest poniemieckich dokumentów obozowych. Trzeba je obliczyć na podstawie szacunku, inną metodą dla pierwszego okresu, a inną dla późniejszego. Wiadomo, że w okresie od września 1942 r. do końca marca 1943 r. w transportach dostarczono do obozu około 1500 więźniów. Z tego od stycznia do końca marca 1943 r. zwolniono około 300 osób z Lubelskiego. W obozie powinno zatem być na początku kwietnia tego roku około 1200. Faktycznie zostało ich 361. Zatem ilość więźniów, którzy zginęli do tego terminu, wynosi około 940.
================
Źródło:
Informacje pochodzą z książki autorstwa Stanisława Zabierowskiego
pt. "Pustków hitlerowskie obozy wyniszczenia w służbie poligonu SS",
wydanej przez Krajową Agencję Wydawniczą w 1981 r. w Rzeszowie.
• Okręgowa Komisja Badania Zbrodni Niemieckich Tarnów
— Rzeszów, jako druga dokonała opisu obozu w dniu 29 września
1945 r. Poza drobnymi uszkodzeniami szyb w oknach, znajdował się
on w dalszym ciągu w takim stanie, w jakim opuścili go więźniowie.