Europejskie Centrum Pamięci i Pojednania - Archiwum 2021

Kalendarium historyczne - Październik

***

Tuż po zakończeniu działań wojennych w 1939 roku, Naczelne Dowództwo Wojskowe Rzeszy — Oberkommando der Wehrmacht (OKW) wydało decyzję o utworzeniu na terenie Generalnego Gubernatorstwa 7 poligonów wojskowych. Na ich zorganizowanie przeznaczono 600 milionów marek. Przygotowanie terenów pod te place, przez wysiedlenie zamieszkującej tam ludności, Wehrmacht i kierownictwo SS zleciły Towarzystwu Przesiedleńczemu Rzeszy — (Reichsumsiedlungsgesellschaft) w Berlinie. Co do placów, leżących we wschodniej części dystryktu krakowskiego, Towarzystwo posłużyło się swą filią w Mielcu 7. Do zorganizowania poligonów w GG — także poligonu SS — przystąpiono natychmiast, natomiast prawne uregulowanie ich statusu przeciągnęło się aż do 1942 roku. Wówczas dopiero w Dzienniku Rozporządzeń dla GG ukazało się rozporządzenie Hansa Franka z 24 października 1942 r. o tworzeniu „obszarów dworskich" Sił Zbrojnych i Waffen SS w Generalnym Gubernatorstwie s. Na tej podstawie przyznane zostały utworzonym obwodom uprawnienia w zakresie administracji publicznej. One np. wydawały karty rozpoznawcze osobom mieszkającym na ich terenie*.

* Wojewódzkie Archiwum Państwowe (dalej WAP) w Rzeszowie, zespół Sąd Niemiecki (dalej SN) Sygn. 300.

s. 7

=========

Na terenie obozu wojskowego SS w Pustkowie w widłach między szosami prowadzącymi do Mielca i do Bliznej zorganizowany został obozowy zakład ogrodniczy (Gartnerei) (26), który miał dostarczać jarzyny dla wojska. Za ringami w lesie zbudowano wieżę ciśnień dla sieci wodociągowej obozu. Dla dostarczenia wojsku rozrywek powstała sala kinowo - teatralna na 2640 miejsc*.

* Podział miejsc w kinoteatrze między poszczególne oddziały SS stacjonujące w obozie obrazuje rozkaz komendy obozu z 9 października 1942 r. zachowany w jednym z akt prokuratury sondergerichtu w Rzeszowie.

s. 28

==============

Okres traktowania Żydów jako robotników wolnych zakończył się w czerwcu 1943 r. Wówczas ponownie zabroniono im opuszczać obóz *. Na zarządzenie dowódcy obozu, którym od października 1942 r. był SS hauptsturmführer Schitli, więźniowie polscy rozebrali część dawnego obozu żydowskiego na V ringu i segmenty baraków przenieśli pod Królową Górę. Tam w przedłużeniu obozu pracy przymusowej dla Polaków w kierunku zachodnim, Żydzi postawili z nich dla siebie trzy baraki mieszkalne oddzielone od dotychczasowego obozu płotem z drutu kolczastego. Jeszcze bardziej na zachód poszerzono obóz o część przemysłową, składającą się z siedmiu baraków (Industriehof). Zostały w nich urządzone warsztaty rzemieślnicze dla Żydów. Znajdowały się tam: stolarnia, szczotkarnia, tapicefnia, blacharnia, koszykarnia, warsztat krawiecki, szewski, rymarski, lakierniczy, fotograficzny i automechaniczny (Autohof). Pod koniec istnienia obozu Niemcy uruchomili tam także fabryczkę wełny drzewnej, ale była czynna tylko jeden dzień, gdyż następnego dnia nastąpiła ewakuacja Żydów **. Kierownikiem industriehofu, a zarazem nadzorcą baraku żydowskiego został w październiku 1942 r. SS unterscharführer Heinrich Ruff.

* OKBZH Rzeszów, akta II S 93/70, relacja Józefą Weinstocka, Markusa Streima i Mońka Fabera.
** Tamże, relacje Witolda i Janusza Jakubowiczów.

s. 54

=======

24 lipca 1944 r. wobec zbliżania się wojsk radzieckich — na dwa dni przed ewakuacją więźniów polskich — Żydom wręczono po dwa bochenki chleba, załadowano w Kochanówce po 80 osób do wagonów towarowych i odwieziono do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu. Stamtąd zostali rozesłani do różnych obozów w Niemczech *. Należy także wspomnieć, że esesmani umieszczali w obozie pracy dla Żydów — w okresie przed 16 września 1942 r. — także Polaków, którzy pracując na terenie placu ćwiczeń SS przekroczyli ustalone przez hitlerowców przepisy porządkowe. Np. w maju 1941 r. przebywało w nim 12 Polaków, którzy traktowani byli tak samo jak Żydzi.
W październiku 1941 r. Kops jednego z nich zastrzelił za usiłowanie ucieczki **.

* OKBZH Rzeszów, akta II S 93/70, relacja Józefa Weinstocka.
** AGKBZH w Р., akta sygn. 54 ob. relacje Stanisława Jawora i Romana Szmajuka.

s. 55

==================================

Bolszewizm jest śmiertelnym wrogiem narodowo-socjalistycznych Niemiec. Po raz pierwszy naprzeciw niemieckiego żołnierza stoi wyszkolony nie tylko wojskowo, ale i politycznie przeciwnik *.
To stwierdzenie z góry pozwalało przewidzieć generalne nastawienie hitlerowców do jeńców radzieckich, tym bardziej, że Niemcy z przyczyn formalnych nie uważali Związku Radzieckiego za stronę Konwencji Genewskiej z 1929 r. o traktowaniu jeńców wojennych. Głównym zadaniem obozów jenieckich stało się jak najszybsze zlikwidowanie ich mieszkańców. Tylko element najsilniejszy miał być użyty do prac mających wzmocnić wojenny potencjał Rzeszy.
Esesmani na poligonie w Pustkowie wcześniej przygotowali się na przyjęcie jeńców. Miejsce na obóz wyznaczono na polach przysiółka Brzeźnicy — Wola Brzeźnicka u stóp Królowej Góry. Teren ten znajdował się w odległości 800 m od Brzeźnicy i w takiej samej odległości od Paszczyny. Jeszcze w lecie 1941 r. komenda poligonu zabroniła właścicielom gruntu uprawy zajętego pod przyszły obóz terenu. Później otoczono go potrójnym płotem z drutu kolczastego, a na rogach postawiono wieże strażnicze. Od stacji kolejowej w Kochanówce wybudowano do niego drogę. Zaczęto też zwozić materiał na budowę baraków. Tuż przed sprowadzeniem jeńców do Pustkowa warsztat rymarski w obozie dla Żydów w Pustkowie otrzymał polecenie sporządzenia 50 skórzanych harapów, których główki zaopatrzone były w
tapi-cerskie gwoździki, szpicami na zewnątrz **. Miały one służyć do bicia jeńców. Zgromadzono też wiele psów służbowych.
Pierwszy transport jeńców przywieziony został do stacji Kochanówka prawdopodobnie 8 października 1941 r. w godzinach popołudniowych.

* Sz. Datner. Zbrodnie Wehrmachtu (wybór dokumentów), Warszawa 1974, załącznik str. 189.
** OKBZH Rzeszów, akta II S 93/70, relacja Mońka Fabera.

s. 74

===================

Według porozumienia Naczelnego Dowództwa Wojskowego z szefem policji bezpieczeństwa i służby bezpieczeństwa Rzeszy z 7 października 1941 r. do tzw. „elementów niepożądanych" należeli m. in. zawodowi rewolucjoniści, funkcjonariusze Kominternu, polityczni komisarze Armii Czerwonej, inteligencja radziecka, Żydzi i wszystkie osoby rozpoznane jako fanatyczni komuniści i agitatorzy *.
Wszyscy zostali rozstrzelani, bezpośrednio po umieszczeniu w obozie.

* Załącznik do Einsatzbefehl Nr 14 szefa policji bezpieczeństwa i służby bezpieczeństwa w: Sz. Datner, Zbrodnie Wehrmachtu, Warszawa 1974, s. 202.

s. 76-77

==================

Początkowo nadzór nad więźniami sprawowali ci esesmani, którzy pełnili różne funkcje już w obozie pracy dla Żydów, jak SS rottenführer Ernst Harke, SS unterscharführer Franz Frenkel volksdeutsch z Łodzi, SS rottenführer Hans Hamann, SS sturmmann Buschke, oraz esesmani Führenwanger, Fichtmüller, Berger i inni. Pełnili oni obowiązki blockführerów tzn. sprawowali nadzór nad poszczególnymi barakami z tym, że Ruff nadzorował barak żydowski. Ponadto Harke spełniał pieczę nad aresztem obozowym, zwanym bunkrem, zaś Hamann nad krematorium. Obydwaj szczególnie znęcali się nad więźniami i mordowali ich. SS oberscharführer Mausfeld miał pod swoim nadzorem obozową izbę chorych i szpitalik zwane rewirem (Krankenrevier). Esesman Seitz z Wodzisławia pełnił obowiązki szefa kuchni obozowej.
10 października 1942 r. nastąpiła częściowa zmiana esesmańskiej załogi obozu. W szczególności z obozu pracy w Arbeitsdorf — Fallersleben, który był podobozem obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen, przybyło kilku nowych esesmanów, a to SS unterscharführerzy Karl Czapla, Andreas Welzel, Hermann Schulze i inni. Natomiast odeszli Führenwanger, Fichtmüller i Buschke.
Później następowały dalsze zmiany.

s. 87-88

==============

Mieszkańcy obozu otrzymywali głodowe wyżywienie. W okresie późniejszym więźniom z transportu lubelskiego zezwolono na przyjmowanie wysyłanych przez rodziny paczek żywnościowych, ale była to kropla w morzu potrzeb. W barakach nie przestrzegano w ogóle higieny, więźniowie kładli się spać w ubraniach, w których pracowali. Z braku mydła i ręczników nie można się było nawet porządnie umyć. Brakowało też wody. Nic, więc dziwnego, że zaczęły się w obozie szerzyć choroby dróg oddechowych, przewodu pokarmowego, tyfus i inne. 
Tymczasem do Pustkowa po transporcie lubelskim zaczęły nadchodzić następne. 6 października 1942 r. skierowano tam 33 więźniów z więzienia gestapo przy ul. Montelupich w Krakowie *, ponieważ wybuchła w nim epidemia tyfusu. Potem przywieziono 7 osób z więzienia we Lwowie. 17 października 1942 r. sprowadzono z Pawiaka ok. 60 więźniów**, zaś 22 listopada 1942 r. z więzienia w Tarnowie ok. 70. Jeździli po nich do Tarnowa esesmani z Pustkowa.

* OKBZH Rzeszów, akta II S 54/72, zeznania Stanisława Szuro i Tadeusza Świerada.
** Tamże, zeznania Kazimierza Bieleckiego i Mariana Dobrzańskiego.

s. 88-89

===================

Obóz pracy przymusowej dla Polaków miejscem zsyłki więźniów politycznych

W początkach pierwszego okresu obozu umieszczono w nim głównie złapanych w terrorystycznych akcjach chłopów lubelskich. Później począwszy już od października 1942 r. kierowano do niego stopniowo coraz więcej osób aresztowanych pod zarzutem działalności z pobudek politycznych. Były to transporty krakowskie i tarnowskie, w których dostarczano znaczniejsze grupy ludzi, aresztowanych pod zarzutem działalności w Armii Krajowej, pomocy dla niej, jak również członków rodzin nie ujętych jej działaczy (w ramach aresztu rodzinnego).

s. 104

===================

Obóz znajdował się na terenie poligonu SS, korzystał z jego urządzeń i jemu służył. Dlatego należy przyjąć, że ich bezpośrednim przełożonym był komendant obozu ćwiczeń. Do niego właśnie Helena Jabłonowska udała się z prośbą o zezwolenie na dostarczanie więźniom żywności z RGO i on właśnie wydał takie zezwolenie, respektowane przez dowódcę obozu pracy przymusowej i jego podwładnych. Z zeznań świadków wynika też, że komendant obozu ćwiczeń Voss dokonał na terenie obozu inspekcji, połączonej z korzystnymi dla więźniów skutkami. Ponadto niektórzy esesmani z komendy poligonu, jak np. Proschinski bez przepustek wchodzili na teren obozu i ingerowali w jego sprawy.
To była jedna zależność. Ale obóz w Pustkowie stanowił cząstkę ogólnego systemu miejsc odosobnienia stworzonego przez hitlerowców.
Był za mały, by mógł stanowić samoistną jednostkę. Nie był natomiast podobozem żadnego z sąsiednich obozów koncentracyjnych, jak Majdanek czy Oświęcim. Nie ma go w ich spisach. W toku wielokierunkowych badań nie natrafiono również na ślad zależności od komendanta obozu pracy przymusowej w Płaszowie, któremu natomiast podlegały np. żydowskie obozy pracy w Mielcu i Rzeszowie, czy obóz pracy przymusowej w Szebniach.
Przesądzało prawdopodobnie to, że znajdował się on na terenie poligonu Waffen SS. Natomiast pewne okoliczności wskazują, że był on podporządkowany obozowi koncentracyjnemu w Sachsenhausen. Stamtąd, z podobozu Arbeitsdorf-Fallersleben 10 października 1942 r. przysłana została grupa esesmanów, która objęła w obozie niektóre z głównych funkcji.

s. 120

===============

Czapla był mężczyzną średniego wzrostu, lekko łysiejącym blondynem. Miał niebieskie oczy i wysuniętą dolną szczękę. Biegle mówił po polsku, gwarą śląską*. Jego kariera przed przybyciem do Pustkowa przedstawiała się następująco: w marcu 1940 r. wstąpił - do SS, najpierw został nadzorcą obozowym w Edelsbergu koło Linzu, później został przeniesiony do obozu koncentracyjnego w Oranienburgu, następnie do obozu pracy w Hinzert, wreszcie do podobozu w Arbeitsdorf--Fallersleben, który należał do macierzystego obozu Sachsenhausen. Wszędzie pełnił obowiązki nadzoru nad więźniami. Po przybyciu 10 października 1942 r. do obozu w Pustkowie objął funkcję nadzorcy baraku (Blockführer). W tym okresie szczególnego terroru dostosował się do panującego reżimu obozowego i niczym nie odróżniał się od innych. Znieważał więźniów, bił ich dotkliwie oraz „uzdrawiał" chorych, przez wysyłanie ich do pracy.

*S. Goetz, Pustków, praca konkursowa, w OKKBZH Rzeszów

s. 125

=================

Od lata 1943 r. funkcje rapportführera dla żydowskiej części obozu pełnił SS unterscharführer Heinrich Ruff. Urodził się 10 stycznia 1904 r. w Heidelbergu. Był członkiem SS i przeszedł służbę podobną do Czapli. Był najpierw wartownikiem w obozie dla Niemców w Hinzert, a następnie do 10 października 1942 r. w Arbeitsdorf Fallersleben. Po skierowaniu do obozu w Pustkowie przez pewien czas był kierownikiem robót stolarskich, potem blockführerem w baraku zajmowanym przez Żydów, wreszcie od lata 1943 r. do ewakuacji obozu rapportführerem części żydowskiej obozu.
Zastępował też Czaplę. Nie dawał się więźniom specjalnie we znaki, dlatego doszło między nimi do pewnej zażyłości, której skutki przejawiły się w opiece nad nimi w czasie ewakuacji. Po przekonwojowaniu ich do Oświęcimia pozostał w tym obozie i wydawał przepustki esesmanom wyprowadzającym więźniów poza obóz.

s. 127-128

============

Szczególnie kompromitująca dla władz obozowych była ucieczka wspomnianego już Jana Remberta.
Policja warszawska dostarczyła go do obozu 17 października 1942 r. Otrzymał nr 1155.
Był to młody muzyk grywający w lokalach gastronomicznych. Ponieważ pochodził z rodziny kolonistów niemieckich z Ustrzyk Dolnych, znał język niemiecki. Został najpierw pracownikiem w magazynie ubraniowym, później zaś skierowano go do obsługiwania dowódcy obozu pracy. Sprzątał w jego mieszkaniu i nosił mu z esesmańskiej kuchni pożywienie.
29 października 1943 г., w czasie nieobecności Klip-pa, zabrał z jego pokoju jasnobrązowy płaszcz SA, pistolet maszynowy, 6 magazynków i 142 naboje oraz pistolet kaliber 765 z dwoma magazynkami i szesnastoma nabojami. Ubrał się w płaszcz Klippa, wyszedł za bramę i zbiegł. Klipp stwierdziwszy brak owych rzeczy, zdenerwowany zarządził natychmiastowy apel więźniów trwający kilka godzin oraz pościg — nie dał on jednak wyników. Zawiadomił więc komisariat niemieckiej policji kryminalnej w Dębicy, który przeprowadził wielomiesięczne poszukiwania na terenie całego Generalnego Gubernatorstwa, jednak również bezskutecznie *.

* WAP Rzeszów, Zespół Sąd — Niemiecki (Sygn. 376). Pod tą sygnaturą przechowywane są akta Komisariatu Kryminalnego w Dębicy. Sygn. Tgb 376 dotyczące ucieczki Remberta z obozu w Pustkowie.

s. 182-184

==================

Istnieje parę źródeł pozwalających przynajmniej w przybliżeniu ustalić dane dotyczące poszczególnych wykonanych w Pustkowie egzekucji. Pierwsze z nich, to wyjaśnienia złożone przez Czaplę w prowadzonym przeciwko niemu przez Sąd Krajowy w Brunszwiku postępowaniu karnym. Zostały one zrelacjonowane w uzasadnieniu postanowienia kończącego to postępowanie. Mimo upływu ponad 30 lat są one dosyć dokładne, co wynika z porównania z innymi istniejącymi co do tej sprawy dowodami. Drugie źródło, to obwieszczenia policji bezpieczeństwa o wykonaniu masowych egzekucji, bądź o skazaniu więźniów na karę śmierci (tzw. czerwone afisze). Trzecie, to zeznania więźniów obozu pracy przymusowej dla Polaków w Pustkowie, którzy obserwowali niektóre fragmenty egzekucji, mimo, że odbywały się one poza obozem. Pomocna jest tu szczególnie praca konkursowa Stefana Goetza o Pustkowie.
Według wyjaśnień Czapli dwie takie egzekucje, odbyły się w lecie 1943 г., а mianowicie rozstrzelanie co najmniej 20 zakładników z okolic Rzeszowa i pięciu więźniów z Dębicy. Po ogłoszeniu dekretu Franka z 2 października 1943 г. о zwalczaniu zamachów na niemiecką odbudowę terrorystyczna działalność policji wzmogła się. Dokonywano masowych aresztowań, przeprowadzano pacyfikacje, w których ginęły dziesiątki ludzi. Aresztowanych w większości skazywano na karę śmierci, Niemcy, by uchronić się przed dokonywanymi przez Polaków
akcjami zbrojnymi, ogłaszali chytrze afiszami, że skazani na śmierć będą ułaskawieni, o ile takie akcje nie będą przez określony czas dokonywane. W przeciwnym przypadku rozstrzeliwali ich w masowych egzekucjach. Po ogłoszeniu dekretu Franka policja bezpieczeństwa wykonała w Pustkowie kolejno 8 takich egzekucji.

s. 187-188

============

Źródło: 

Informacje pochodzą z książki autorstwa Stanisława Zabierowskiego
pt. "Pustków hitlerowskie obozy wyniszczenia w służbie poligonu SS",
wydanej przez Krajową Agencję Wydawniczą w 1981 r. w Rzeszowie.