English Information

f

Europejskie Centrum Pamięci i Pojednania - 76. rocznica wyzwolenia Dębicy - 23.08.2020 r.


Dębica wyzwolona została spod jarzma okupacji niemieckiej 23 sierpnia 1944 r. Dla dwóch pokoleń Dębiczan była to jednak zamiana na inny rodzaj zniewolenia.

O świcie 1 września 1939 roku hitlerowska Trzecia Rzesza Niemiecka zaatakowała Polskę z powietrza, lądu i morza. Na polskie wsie, miasta i miasteczka spadły pierwsze bomby powodując śmierć i zniszczenia. To z kolei szerzyło strach, panikę, ból i cierpienie wśród bezbronnej, niewinnej ludności cywilnej. Podczas wielu bitew i potyczek kampanii wrześniowej zginęło 66 tysięcy polskich żołnierzy, którzy nie dość, ze walczyli z przeważającymi siłami niemieckimi, to od 17 września musieli stawić czoła również sowieckiemu agresorowi. Bardzo szybko, bo już 2 września 1939 roku w zasięgu działań wojennych znalazła się również Dębica i jej okolice. Również tutaj giną mieszkańcy miasta i okolic, jest też wielu rannych i uciekających w popłochu. W ogniu stanęła Składnica Kółek Rolniczych oraz szereg innych domostw i zabudowań. Już w nocy 8 września pod Pilznem, Niemcy przeprawili się przez Wisłokę i wówczas została zajęta Dębicę przez niemieckie siły XXII korpusu pancernego. Także w tym dniu wojska niemieckie zajęły Pustków i okolicę. W kolejnych miesiącach na tym terenie powstanie poligon Waffen SS i obozy pracy przymusowej. Rozpoczęła się trwająca do sierpnia 1944 roku okupacja hitlerowska tego regionu. Początkowo okupowanymi obszarami zarządzała administracja wojskowa. Wszystko zmieniło się 26 października 1939 roku, kiedy to Hans Frank proklamował utworzenie Generalnego Gubernatorstwa dla okupowanych polskich obszarów. Zostało ono podzielone na 5 okręgów (później dystryktów): krakowski, lubelski, radomski, warszawski, a od 1 sierpnia 1941 roku galicyjski. W przeciągu tych pięciu lat w okresie 1939-1944 teren miasta był wyniszczany i eksploatowany przez okupanta na cele wojenne III Rzeszy (m.in. Niemcy zdemontowali i wywieźli maszyny oraz urządzeń z fabryk, których nie zamierzali ponownie uruchamiać), zaś jego mieszkańcy zmuszani do prac przymusowych na rzecz armii i administracji niemieckiej.

Sama zaś Dębica i okolice wchodziły w skład dystryktu krakowskiego, gdzie latem 1940 roku w jego wschodniej części rozpoczęto prace nad budową poligonu Waffen SS.

W 1941 roku Niemcy utworzyli w mieście getto. Wielu Dębiczan tak Polaków jak i Żydów zginęło w czasie okupacji hitlerowskiej. Tysiące z nich wywożono i mordowano w pobliskich obozach pracy przymusowej Pustkowa (w samym tylko Pustkowie zginęło, co najmniej 15 000 ludzi). Okupanci niemieccy dokonywali również aresztowań na Gestapo, wywózki na roboty do Niemiec, do miejsc eksterminacji w innych obozach zagłady oraz egzekucji mieszkańców.

Region miasta Dębica i najbliższej okolicy, był także ważnym ośrodkiem ruchu oporu, szczególnie zgrupowania żołnierzy Armii Krajowej Obwodu Dębickiego. Wielu żołnierzy podziemia, których schwytali Niemcy zostało zamordowanych w publicznych egzekucjach na rynku, w obecności mieszkańców Dębicy. Mimo tych represji przez wszystkie dni okupacji, aż do końca wojny, ruch oporu AK walczył ze znienawidzonym okupantem. Przykładem chociażby przebieg działań partyzanckich w ramach Akcji „Burza” i bitwa na polanie Kałużówka w sierpniu 1944 r.

Lata 1943-1944 były przełomowe w zmaganiach wojennych na froncie wschodnim. Ten front nieubłaganie zbliżał się do tej części okupowanych ziem polskich. W dniu 23 sierpnia 1944 roku do Dębicy wkroczyli żołnierze Armii Czerwonej I Frontu Ukraińskiego pod dowództwem marszałka Iwana Koniewa. W skład jednostek walczących z wycofującymi się za linię Wisłoki Niemcami, wchodziły wojska 5 armii gwardii, 60 armii i samodzielnego korpusu pancernego gwardii. To te jednostki wyzwoliły miasto spod okupacji hitlerowskiej. Ogółem w walkach o Dębicę i najbliższą okolicę poległo około 1800 radzieckich sołdatów. Od sierpnia 1944 r. do stycznia 1945 r. front zamarł. Natomiast trwające walki frontowe, spowodowały zniszczenie infrastruktury miasta sięgającym około 40 % ogółu zabudowań Dębicy. W okresie walk frontowych, tysiące mieszkańców Dębicy i okolic, na wiele miesięcy, zostało ewakuowanych po obydwu stronach toczącego się frontu, a wielu z nich, w wyniku tych działań straciło życie, zdrowie i mienie.

***

Iwan Koniew www heidelager pl
Iwan Koniew (fot. www.heidelager.pl)
***

Gdy przyszedł dzień 23 sierpnia 1944 r., dzień wyzwolenia Dębicy spod jarzma okupacji niemieckiej, dla dwóch pokoleń Dębiczan była to jednak zamiana na inny rodzaj zniewolenia, które trwało w realiach PRL, aż do 1989 r., a inni twierdzą, że aż do końca 1993 roku, do wyjścia ostatniego żołnierza radzieckiego z Polski. Bowiem w świadomości mieszkańców Dębicy pozostają fakty, związane z przybyciem oddziałów NKWD, KBW, UB, które na bagnetach, instalowały nową władzę ludową. Ta z kolei we współpracy z Sowietami mordowała i więziła polskich patriotów z podziemia niepodległościowego oraz oponentów politycznych. Te fakty niestety kładą się cieniem, na wyczekiwane przez Dębiczan w latach okupacji, upragnione wyzwolenie.

***
Wojska radziecie na debickim rynku Lato 1944 r fot www spuscizna orgWojska radzieckie na dębickim rynku – lato 1944 r. (fot. www.spuscizna.org)

***

W Dębicy i najbliższej okolicy jest jeszcze wiele śladów przypominających tamte czasy. Jednym z nich był nieistniejący już pomnik przy ulicy Kościuszki upamiętniający 20. rocznicę „wyzwolenia” Dębicy. Pomnik ten został usunięty w ramach dekomunizacji. Z kolei na cmentarzu przy ul. Cmentarnej, gdzie pochowano 1800 żołnierzy radzieckich stoi inny pomnik, ten zaś wcześniej postawiony był na dębickim rynku. W latach PRL-u był wyrazem wdzięczności za „wyzwolenie” Dębicy spod okupacji niemieckiej. Kolejnym śladem z czasów walk 1944 r. jest cmentarz żołnierzy radzieckich przy drodze z Pustkowa-Osiedla na Kochanówkę (pomiędzy II i IV Ringiem), gdzie pochowanych jest kilkuset radzieckich sołdatów.

***
Cmentarz zolnierzy radzieckich w Pustkowie Osiedlu www groby radaopwim govCmentarz żolnierzy radzieckich w Pustkowie-Osiedlu (fot. www.groby.radaopwim.gov.pl)
***

Zobacz także:
https://wiadomoscidebickie.pl/76-rocznica-wyzwolenia-debicy/

http://heidelager.pl/liber/